*رئوف پیشدار
استاد دانشگاه و روزنامه نگار
شانزدهم مهرماه « روز ملی کودک» است. از کودکی و نوجوانی امثال من که در سال‌های دو دهه ١٣۴٠ و ١٣۵٠ گذشت تا به حال ، تحولات و اتفاق های قابل توجهی در حوزه رسانه و به یک کلام « ارتباطات» رخ داده است، طوری که می توان گفت در هیچ حوزه ای سرعت تحولات و تنوع، در هر دو بخش نرم و سخت افزار، این طور و این‌قدر نبوده است.
امروز بچه‌های ما زندگی شبکه‌ای را به‌عنوان یک اصل پذیرفته‌اند و جزء ذاتشان است. به بهانه ترس و تهدید نمی‌توانیم آن‌ها را از این زندگی محروم کنیم.بنابراین ما نمی‌توانیم وارد فضای تهدیدآمیز شویم. همان محتوایی که در کتاب‌ها داشتیم در فضای مجازی داریم.نباید رسانه های بدیل را نادیده گرفت.
مساله اصلی در این بین؛ رژیم مصرف، تولید محتوای فاخر و ارزان و در دسترس و سواد رسانه ای است که متاسفانه در همه ی این بخش ها عقب مانده ایم. در زمینه تولید محتوا برای کودکان و نوجوانان، عقب‌افتادگی ما بیش از حوزه‌های دیگر است در حالی که به زیر ساخت و اتفاق ویژه ای نیاز نیست.
نقش فضای مجازی در تغییر فرهنگ و هویت افراد جامعه محرز است. در بررسی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه ها در سال ١٣٩٧ و دامنه سنی ۵-٣ سال، ٧-۵ سال، ١٢-٧ سال، ١۵-١٢ و بالای ١۵ سال کشورمان مشخص شد که ۶۶ درصد کودکان ۵-٣ سال از تلفن همراه و تبلت استفاده می‌کنند یا در اختیارشان است. ٣٠ درصد از کودکان از ٢سالگی شروع به استفاده از وسایل ارتباطی می‌کنند و تقریباً به کاربردش مسلط هستند. ٢٧ درصد کودکان مالک وسیله ارتباطی هستند. موارد استفاده ٩٠ درصد بازی، ٢٠ درصد موسیقی دلخواه، ١٨ درصد استفاده از ویدئو پلیر، ٢٠ درصد استفاده‌های متفرقه مثل تماس تلفنی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی و فقط ٣درصد علاقمند به بازی گروهی در فضای مجازی هستند. مجموع درصدها over lab دارد یعنی درصدی از چند پارامتر را شامل می‌شوند.
٣۶ درصد خانواده‌های ایرانی نگران دیدن صحنه‌های مستهجن‌ و سایت‌های نامناسب‌اند و۵٠ درصد روش کنترل را به گردش بردن و بازی کردن، ٣٣ درصد از دسترس خارج‌کردن تلفن همراه وفقط ٢٣درصد تلفن همراه مخصوص کودک یا فضای کودک را اعلام کردند.
بیش از ۶٠ درصد کودکان از حداقل یک ساعت، ۴ساعت، ۵ ساعت و حدود۴ درصد حداکثر ۵ ساعت در شبانه‌روز را به استفاده از شبکه‌های اجتماعی اختصاص داده‌‌اند.
از خانواده‌ها سؤال شد اگر به شما تبلت مخصوص کودکان را معرفی کنیم استفاده می‌کنید یا نه؟ ۴٢ درصد گفتند حتماً می‌خرند، ١٣ درصد نظرهای مختلف و ١٣ درصد هم گفتند خیلی تمایلی به تهیه ندارند و فرقی نمی‌کند.
این‌که ٢٠ تا٣٠ درصد خانواده‌ها تمایلی به حفاظت از کودکانشان در فضای مجازی ندارند! شاید بخشی مربوط به عدم دانش کافی است. بنابراین فضای جامعه خواهان ورود مطالبه گران حقوق کودک و نوجوان بویژه نهادهای مردم محور و رسانه ها است.
با توجه به تفاوت چشمگیر ویژگی‌های نسلی‌ای که در هر دهه با آن مواجهیم،باید توصیه‌های مهم در این زمینه توسط پدر و مادر و ... به فرزندان بیان شود و همراهی پدر و مادر با فرزندان در استفاده از فضای مجازی اساس کار است. باید خود را در این مواضع دخیل بدانیم و بر عهده کارگزاران نظام است که
با توجه به توسعه فناوری، قوانین مناسب و به‌روز تدوین شود. چراکه قوانین سال‌های ۴٣ ، ۴٨ و ۵١ پاسخگوی نیاز فضای ذهنی امروز نیست.

سال ٢٠١٣ عنوان شعار اتحادیه جهانی مخابرات «حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی» بود. در بررسی‌هایی که اتحادیه جهانی مخابرات انجام داده پنج فاکتور اصلی جهت حمایت و حفاظت از کودکان در نظر گرفته شده است.
١. ایجاد فضای برخط امن و متناسب با سن
٢. ایجاد روندهای استاندارد برای مدیریت و کنترل سوء استفاده‌های جنسی از کودکان
٣. درنظرگرفتن حقوق کودکان در تمام سیاست‌های شرکتی و فرآیندهای مدیریتی که آموزش کودکان، والدین و آموزگاران و ارتقای فناوری دیجیتالی به‌عنوان وسیله‌ای برای افزایش مشغولیت و مسئولیت اجتماعی تک‌تک آن‌ها راهکارهای متفاوتی دارد.
بعضی از راهکارهای توصیه‌شده برای محورهای بالا را می توانیم این گونه ذکر کنیم :
١- انتخاب یک تیم ویژه و واگذاری اختیارات لازم
٢- تبیین سیاست‌های حفاظت از کودکان
٣- تعریف حقوق کودکان به صورت یک طرح یا لایحه در مجلس
۴- تعریف دقیق سیاست‌های نظام از حفاظت از کودکان
۵- استفاده از خبرنگاران و فضای رسانه‌ای و کنشگران اجتماعی در جامعه برای ایجاد یک فضای مطالبه‌گر در ارتباط با حقوق کودک
در مورد حقوق کودک در فضای مجازی به‌صورت خاص آن چیزی که مورد اجماع جهانی است، ماده‌ای است که در پروتکل الحاقی کنوانسیون حقوق کودک با موضوع مقابله با هرزه‌نگاری و فحشا و قاچاق کودکان تدوین شده است و بقیه مواردی که در کنوانسیون حقوق کودک آمده است در حوزه‌هایی غیر از فضای مجازی هم موضوعیت دارد. در کشور ما بخش مربوط به سطح قانون‌گذاری بر عهدۀ مجلس است.
اهم مسائلی که در بحث صیانت از حقوق کودک مطرح است، عبارتست از: ١. منع هرزه‌نگاری در کودکان که اجماع بین‌المللی در این مورد وجود دارد و در همه جا جرم‌انگاری شده ٢. جلوگیری از مواجهه کودک با هرزه‌نگاری که تقریباً در کشور ما با شرایط سخت‌گیرانه‌تری اعمال می‌شود و در برخی کشورها شاید حساسیت کمتری وجود داشته باشد. ٣. بحث سایبربورینگ یا فضای مجازی که در اتحادیه اروپا کارهای زیادی انجام شده است ۴. افشای اطلاعات که متأسفانه چون قانون حریم خصوصی و حفظ اطلاعات در فضای مجازی نداریم. در این حوزه ضعف زیادی وجود دارد. در این بخش سوءاستفاده از اطلاعات کودکان به‌راحتی رخ می‌دهد بدون این‌که مجازاتی پیش‌بینی شده باشد. ۵. کلاهبرداری که بر اساس قوانین عمومی برخورد می‌شود.